Functionele economie: de creatie van planetaire rijkdom

tekst en fotografie:
ing. Jan Everink

juni 2010

De menselijke creativiteit en productiviteit moeten veel meer dan tegenwoordig worden gericht op het behouden van de natuurlijke rijkdom en het daaraan toevoegen en verder uitbreiden van culturele rijkdom.
De basis voor de civilisatie op aarde bestaat uit de natuurlijke rijkdom die al vóór de mens kwam aanwezig was. Aantasting van de natuurlijke rijkdom ondergraaft de zekerheid voor het leven op deze planeet. We moeten stoppen met planetaire roofbouw en overschakelen van een consumptie-economie naar een functionele economie.

Planetaire rijkdom

Door de eeuwen heen hebben schaarste en tegenspoed in het dagelijkse leven voor de meeste mensen geleid tot een fatalistische levenshouding. Dankzij de technische vooruitgang begon daar aan het eind van de 17de eeuw in sommige gebieden op aarde verandering in te komen. De mens begon de strijd aan te binden met chaos en schaarste en het fatalisme maakte steeds meer plaats voor een positieve toekomstgerichte attitude. Dat heeft in de westerse wereld inmiddels tot sterk toegenomen welvaart geleid. Het welvaartsniveau is vaak al zodanig dat in veel opzichten kan worden gesproken van rijkdom.

De rijkdom in een civilisatie bestaat uit velerlei materiële en immateriële zaken, zoals gebouwen, auto's, parken, verkeerswegen, waterwegen, voet- en fietspaden, landschapsschoon, dijken, natuurgebieden, cultuurschatten, communicatienetwerken, vastgelegde kennis, technische voorzieningen en professionele vaardigheden. Al deze rijkdom heeft de mens door creatieve en constructieve activiteit tot stand gebracht. De technische vooruitgang ging in de 18de eeuw vergezeld van een geleidelijke verandering van levenshouding. Uitvindingen zoals de stoommachine waren aanvankelijk in de nog steeds fatalistische samenleving heel ongewoon. Men kon zich maar moeilijk voorstellen hoe de techniek in de maatschappij een plaats kon hebben en kon bijdragen aan verbetering van de levensomstandigheden.

Het Nederlandse landschap: een belangrijk onderdeel van de planetaire rijkdom.

Daarin kwam verandering doordat Adam Smith in 1776 zijn boek "The wealth of nations" publiceerde. Smith benadrukte dat de individuele mens in principe zijn eigen belang nastreeft en dat dit streven, mits het niet wordt onderdrukt, een bijdrage levert aan het algemene belang. Vóór die tijd had men heel weinig besef van psychische drijfveren in de samenleving, zodat het idee dat eigenbelang een belangrijke rol speelt een belangrijke doorbraak was.

Menselijke productie creëert rijkdom

Ofschoon het boek van Smith het einde inluidde van het fatalistische denken kan worden opgemerkt dat zijn ideeën over de mens toch te beperkt waren. De mens wordt niet uitsluitend door egoïsme gedreven maar wil ook een bijdrage leveren aan het verder verbeteren van zijn omgeving en het sociale verband waarin hij leeft.

Toch had de visie van Adam Smith een gunstig effect in de samenleving, onder meer op de wetenschapsbeoefening. In de 19de eeuw werd het wetenschappelijk onderzoek meer en meer praktijkgericht. De natuur werd in toenemende mate bestudeerd met de intentie om praktisch toepasbare kennis te vergaren. In de 19de eeuw groeide voor steeds meer mensen de hoop op ontsnapping aan het noodlot van altijd te moeten zwoegen en uiteindelijk toch in erbarmelijke omstandigheden te leven.

De technische vooruitgang bracht met zich mee dat er nieuwe beroepen ontstonden, die alleen door het verwerven van vakkennis uitgeoefend konden worden. Dankzij deze vakkennis ontwikkelde een deel van de bevolking ondanks de nog steeds slechte levensomstandigheden een meer zelfbewuste levenshouding. Deze nieuwe arbeiders waren in verband met hun bekwaamheid vaak onmisbaar voor hun werkgever, dit in tegenstelling tot de traditionele arbeider die altijd gemakkelijk vervangbaar was. De nieuwe vakkennis was schaars beschikbaar en daardoor voelden de betreffende arbeiders zich sterker en zelfverzekerder.

Dat leidde onder meer tot de opkomst van de vakbeweging. Al op het eind van de 18de eeuw werden in de VS vakverenigingen opgericht van timmerlieden, schoenmakers, kleermakers, drukkers en andere ambachtslieden. De vakbeweging had in die tijd echter niet op de eerste plaats tot doel om verbetering van loon en condities te bewerkstelligen. Veel meer ging het er bij deze vakkundige arbeiders om uiting te geven aan hun nieuwe zelfbewuste levensgevoel.

De technische vooruitgang was in die tijd veel meer dan tegenwoordig gericht op de introductie van nieuwe bekwaamheden. De nieuwe machines en gereedschappen waren bedoeld om gebruikt te worden door mensen die daarvoor specifieke vaardigheden moesten ontwikkelen.

De technische vooruitgang en de toename van professionele bekwaamheden leidden gedurende de 19de eeuw tot sterke groei van rijkdom in de westerse wereld. Het opbouwen, verder uitbreiden en in stand houden van rijkdom ging een rol spelen in het leven van steeds meer mensen.

Natuurlijke en culturele rijkdom De natuurlijke omstandigheden op vrijwel elke plek op aarde zijn van dien aard dat het heel moeilijk is om zonder technische hulpmiddelen in leven te blijven. Maar de mens is als enige diersoort in staat om zijn omstandigheden zodanig te verbeteren dat het leven niet alleen mogelijk maar zelfs aangenaam wordt. Dan kan worden gesproken over rijkdom. Maar door de mens gecreëerde, dus culturele, rijkdom is slechts mogelijk dankzij de aanwezigheid van natuurlijke rijkdom. De basis voor elke leefbare omgeving bestaat altijd uit de natuurlijke rijkdom die al aanwezig was vóór de mens begon er culturele rijkdom aan toe te voegen. Zonder natuurlijke rijkdom zou culturele rijkdom onmogelijk zijn. Daarom is het uitermate belangrijk dat de natuurlijke rijkdom van de aarde niet aangetast wordt.

Liverpoolstreet Station in Londen. Het openbaar vervoer systeem: waardevolle culturele rijkdom.

Van onvervangbare natuurlijke hulpbronnen zou alleen zeer terughoudend gebruik gemaakt mogen worden. Het onnodig verbruiken van grondstoffen waarvan de voorraad op aarde beperkt is zou als een criminele activiteit moeten worden beschouwd en geen onderdeel van de economie mogen zijn. De economie heeft niet alleen maar tot doel om de menselijke behoeften te bevredigen maar moet er op gericht zijn de natuurlijke rijkdom van de planeet uit te breiden met door de mens  culturele rijkdom.

Natuurlijke rijkdom niet aantasten

Aantasting van de natuurlijke rijkdom ondergraaft de basis van de civilisatie. Als bepaalde grondstoffen niet in de kringloop teruggebracht kunnen worden dan mogen deze slechts zeer beperkt verbruikt worden. Het verbruik moet dan minimaal zijn in verhouding tot de totaal aanwezige hoeveelheid op de planeet. Dit impliceert onder meer dat steenkool en aardolie niet als grootschalige energieleveranciers gebruikt zouden mogen worden.

Hoe de natuurlijke rijkdom in het universum is ontstaan is nog steeds een wetenschappelijk raadsel. Pas recent is in de biologie de richting Intelligent Design opgekomen, het paradigma dat de natuurlijke orde een creatie is en geen toevalswerkelijkheid. Maar de mainstream-kennis over de herkomst van het leven is nog steeds gebaseerd op het irrationele uitgangspunt dat alles door het toeval is ontstaan. Het gevolg van die dwaling is dat we over de herkomst van de natuurlijke rijkdom nauwelijks iets weten.

Zeker is echter dat er natuurlijke rijkdom bestaat, en wel in die mate dat het in principe op deze planeet al mogelijk is voor de mens om te overleven op plaatsen waar nog geen enkele culturele rijkdom tot stand is gebracht. Dat is mogelijk maar buitengewoon zwaar en moeilijk. De natuurlijke rijkdom levert van zichzelf nog geen leefbaarheid maar verschaft slechts de mogelijkheden tot het creëren van culturele rijkdom.

Daarbij gaat het zowel om privé-bezit als gemeenschapsvoorzieningen. Als in het leven de nadruk te veel komt te liggen op het vergroten van het privé-bezit dan heeft dat een ongunstig effect op de totale culturele rijkdom. Als er geen leefbare openbare ruimten en geen doeltreffende gemeenschapsvoorzieningen zouden zijn dan zouden ook de mensen met zeer veel privé-bezit nooit een hoog niveau van rijkdom kunnen ervaren. De mens moet ook buiten zijn eigen huis en erf veiligheid en leefbaarheid aantreffen.

Materialisme belemmert groei van culturele rijkdom

In de 19de eeuw werd veel culturele rijkdom gecreëerd maar ook was er in die eeuw een voor de civilisatie ongunstige ontwikkeling: de opkomst van de materialistische menswetenschappen. Het materialisme als filosofisch systeem houdt de mens gevangen in een fatalistische denk- en leefwijze. De wet van de toenemende entropie impliceert dat een materieel systeem altijd méér energie en ordening verbruikt dan het tot stand brengt. Als levende organismen niets anders zouden zijn dan complexe materiële systemen dan zouden ze altijd méér moeten consumeren dan ze kunnen produceren. Veel economische en maatschappelijk problemen in de tegenwoordige maatschappij hebben te maken met het mensbeeld dat in de 19de eeuw in de wereld kwam door de moderne menswetenschappen.

Door het onjuiste concept van de mens als een onbezield systeem zijn we onszelf steeds meer gaan beschouwen als consumenten, met als gevolg dat we op grote schaal de natuurlijke rijkdom van de planeet hebben aangetast. De economie van Adam Smith ging weliswaar uit van het te beperkte concept van de mens met alleen egoïstische drijfveren, maar toch werden die drijfveren gezien als doelbewuste intenties. In de tegenwoordige economische wetenschap wordt verondersteld dat de motivatie voor de mens om te werken slechts bestaat uit de noodzaak of wens om zijn behoeften te bevredigen. Volgens de huidige economische inzichten werkt iemand alleen maar om geld te verdienen teneinde in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien en op consumptie gebaseerde genoegens te kunnen kopen. Dat misverstand is voortgekomen uit de materialistische menswetenschappen en het heeft een belemmerende werking op de economie.

Schotse hooglanders in de Heerenduinen bij IJmuiden. Dankzij bescherming en beheer door de mens zijn er veel prachtige natuurgebieden in de wereld.