Kustveiligheid, natuurbehoud en landwinning door uitbreiding van de zeewerende duinrug

Megaduin

door ing. Jan Everink april 2012

Langs de Nederlandse kust kan relatief gemakkelijk een megaduin worden ontwikkeld, een omvangrijke seminatuurlijke zeewering die zelfs bij het ergste zeespiegel-scenario het achterliggende land tegen overstromingen beschermt.
Een megaduin kan tot stand komen door zandsuppletie en periodieke zeewaartse uitbreidingen van de al bestaande zeewerende duinrug. De kust schuift door zulke uitbreidingsprojecten geleidelijk in zeewaartse richting op, hetgeen dus ook een vorm van landwinning is.

Zeewaartse uitbreiding zeereep

Een megaduin is een hoog duinlichaam langs vrijwel de hele Nederlandse kust, vergelijkbaar met de tegenwoordige zeewerende duinrug, ofwel zeereep, maar veel breder en hoger. De omvang van het megaduin is zodanig dat dit duinlichaam zelfs bij het meest pessimistische zeespiegelstijging-scenario voldoende veiligheid tegen mogelijke overstromingen biedt. De bovenkant van het megaduin is een plateau met een begroeiing die vooral tot doel heeft om verstuiving tegen te gaan en stevigheid te geven.

De zeewaartse uitbreiding van de tegenwoordige zeereep tot een megaduin kan geleidelijk plaatsvinden. Dat kan met bekende technieken en methodes waarvan de doelmatigheid in de praktijk is aangetoond. Al sinds waarschijnlijk het begin van de 13de eeuw wordt de buitenste duinrug door menselijk ingrijpen aangepast en versterkt. Deze versterking heeft in het verleden vaak het land tegen overstroming beschermd. Door de eeuwen heen is ervaring en knowhow opgebouwd inzake het beheer en het onderhoud van de zeereep. Deze kennis kan in onze tijd worden toegepast om de zeereep zodanig te versterken dat deze ook de komende eeuwen bescherming blijft bieden.
 

Als de stranden door zandsuppletie breed genoeg worden
gehouden zal de zeewerende duinrug door opstuivend
zand vanzelf hoger worden. Foto Jan Everink.

De ontwikkeling van een megaduin is ook een vorm van landwinning. Er ontstaat een nieuw natuurlijk gebied, waar recreatieve functies mogelijk zijn. Bovenop het duinlichaam kunnen wandelpaden worden aangelegd die zich aan de voor- en achterzijde langs de hellingen voortzetten, zodat men zowel vanaf het land als vanaf de zeezijde naar boven en weer naar beneden kan wandelen.

In het megaduin mogen in verband met de veiligheidsfunctie echter nergens doorgangen aanwezig zijn. De enige manier om van het achterliggende gebied naar het strand en weer terug te komen is over het het megaduin heen. Op plaatsen waar veel strandrecreatie plaatsvindt kan het oversteken worden vergemakkelijkt met trappen, roltrappen en liften.

Kustveiligheid en natuurbehoud

Een megaduin is een realiseerbare oplossing voor het toenemende overstromingsgevaar, waarbij het natuurlijke landschap behouden blijft en zelfs een groot nieuw natuurgebied wordt gewonnen. Er zijn verschillende andere oplossingen gelanceerd, maar die zijn moeilijker te realiseren en tasten het landschap ingrijpend aan. Het concept megaduin is gebaseerd op het ten behoeve van de kustveiligheid onder controle brengen van natuurlijke processen.

Daarbij kan ook behoud en uitbreiding van natuur- en recreatiegebied een doelstelling zijn. Bij de zeewerende duinen gaat het echter primair om de kustveiligheid. Natuurbehoud mag niet ten koste gaan van de veiligheidsfunctie van de zeewerende duinrug.

Er gaan tegenwoordig stemmen op om de zeereep niet meer door systematisch onderhoud in goede staat te houden. Volgens die opvatting hoeven door golven en wind veroorzaakte ernstige beschadigingen niet altijd hersteld te worden, zodat de zeereep geleidelijk een natuurlijker aanzien krijgt. Er zijn al volledige doorgangen in de zeereep waarneembaar, hetgeen er op wijst dat deze denkbeelden inderdaad al hun weerslag vinden in het kustbeheer.

Dat is jammer want een goed onderhouden zeereep is voor Nederland een vitale bescherming tegen mogelijk watergeweld. Maar alleen systematisch onderhoud van de zeereep is in deze tijd zelfs niet voldoende. In verband met het door de zeespiegelstijging toegenomen en nog verder toenemende overstromingsrisico moet de zeewerende duinrug geleidelijk worden uitgebreid tot een megaduin.

Zandsuppletie

Daartoe moet door menselijk ingrijpen nieuwe duinvorming worden bevorderd. Tegenwoordig vindt als gevolg van de zeespiegelstijging namelijk vrijwel geen natuurlijke duinvorming plaats. We hebben zelfs te maken met kusterosie: smallere stranden en duinafslag.  

Gelukkig wordt tegenwoordig al op grote schaal door het opspuiten van zand gezorgd dat de stranden breed genoeg blijven om dienst te kunnen doen als zandleveranciers voor de zeereep. Jaarlijks worden miljoenen kubieke meters zand gesuppleerd en sinds daarmee is begonnen zijn veel stranden aanzienlijk breder geworden. Ook is de hoogte van de zeereep op veel plaatsen al een stuk toegenomen. Het zand wordt van de zeebodem gewonnen op locaties waar de zee tenminste 20 meter diep is. Er is voldoende zand beschikbaar om deze aanpak voort te zetten en verder uit te breiden.

De zeereep kan door vanaf het strand opstuivend zand vanzelf hoger worden. De helmgroei wordt door opstuivend zand niet gehinderd en zelfs bevorderd. Als voldoende zand wordt gesuppleerd kan de seminatuurlijke kustverdediging zodanig worden versterkt dat ook bij extreme condities een werkelijk effectieve beveiliging tegen overstroming wordt geboden.

Uitbreidingsprojecten

Maar de tegenwoordige zandsuppleties op het strand en de vooroever zijn daarvoor niet voldoende. Er is extra aanvoer van zand nodig om de zeereep in zeewaartse richting te verbreden. Dat kan het beste worden gerealiseerd door periodieke uitbreidingsprojecten, bijvoorbeeld vijfjaarlijkse verbredingen van de zeewerende duinrug met 25 meter. Eens per 5 jaar moet een grote hoeveelheid extra zand worden gestort op het hogere gedeelte van het strand, tegen de duinvoet aan. Daartoe moet eerst op het strand een zanddam worden aangelegd. Tussen deze dam en de duinvoet kan vervolgens het zand voor de duin-uitbreiding worden gestort.

Door herhaaldelijk dergelijke zeewaartse uitbreidingen te realiseren kan uiteindelijk een omvangrijk duinlichaam tot stand komen. Als om de 5 jaar een verbreding met 25 meter wordt gerealiseerd is de zeereep na 25 jaar 125 meter breder geworden.

Onmiddellijk na de aanleg van een periodieke uitbreiding is het nieuwe zandlichaam nog onbegroeid en bestaat dus grote kans op verstuiving. Dat kan door verschillende methodes worden tegengegaan, zoals afdekken met takken, het plaatsen van stuifschermen en het inbrengen van riet of stro.

Vervolgens moet zo snel mogelijk voor begroeiing worden gezorgd. Voor het behoud van het nieuwe zandlichaam is de begroeiing van vitaal belang. De plantengroei kan niet volledig aan de natuur worden overgelaten. Spontane duinbegroeiing is afhankelijk van toevallig neergekomen zaden van pionierplanten en gaat dus te langzaam. Om zeker te zijn van snelle plantengroei is aanplant nodig.
 

Duindoorn en andere planten kunnen het megaduin
beschermen tegen verstuiving. Foto Jan Everink.

De voor een duin-uitbreiding meest geschikte plant is helm. Helmbegroeiing zorgt dat het zand niet wegwaait en de lange wortels ervan geven stevigheid aan het duinlichaam. Helm is een ideale duinbegroeiing, want deze plant houdt van opstuivend zand. De groei van de plant wordt door zandopstuiving niet belemmerd maar juist bevorderd.

Toename hoogte

Terwijl voor de zeewaartse uitbreiding extra aanvoer van zand nodig is kan voor de groei van het megaduin in de hoogte in principe worden volstaan met zandsuppleties op het strand en de vooroever. Het megaduin zal mits het strand doormiddel van suppleties breed genoeg wordt gehouden vanzelf hoger worden. Van het strand opstuivend zand wordt namelijk door helm vastgehouden. Een met helm begroeide duinheuvelrug kan door opstuiving tot wel een meter per jaar groeien. Als een jaarlijkse hoogte-toename van 40 cm wordt gerealiseerd zal het oudere gedeelte van het megaduin na 25 jaar 10 meter in hoogte zijn toegenomen.

Het milieu bovenop het megaduin is door uiteenlopende omstandigheden echter zeer dynamisch en zou zonder voortdurend onderhoud uiteindelijk leiden tot een duinlandschap met hoge toppen en diepe dalen. Uit het gezichtspunt van kustbescherming voldoet zo’n landschap niet aan de eisen. Daarom moeten sommige natuurlijke ontwikkelingen worden tegengegaan en andere juist bevorderd. In verband daarmee is voortdurend inspectie en onderhoud van het megaduin nodig.

Wel kan bovenop het megaduin worden toegelaten dat zich door natuurlijke processen geringe niveauverschillen ontwikkelen. Zo kan een mooi natuurlijk landschap worden bevorderd. Maar het door uitstuiving ontstaan van diepe valleien moet worden tegengegaan.

Na verloop van tijd kan ook de groei van andere planten en struiken dan helm zowel verstuiving tegengaan als bijdragen aan het landschap. Duindoorn en ander geschikt struikgewas kan een dichte begroeiing op het plateau vormen.

Recreatiegebied

Zodra het plateau een zekere omvang heeft kan het ook voor recreatie toegankelijk zijn. Aangezien een megaduin dankzij de grote omvang veel minder kwetsbaar is dan de tegenwoordige zeereep kunnen de bordjes "Verboden toegang" verdwijnen. Aanleg van wandelpaden en openstelling voor het publiek heeft belangrijke voordelen. Er kan ook worden gedacht aan horeca-paviljoens, met terrassen die een mooi uitzicht op de zee bieden.

Kale plekken en andere beschadigingen moeten snel worden
hersteld want door verdere uitstuiving kunnen gevaarlijke
valleien in het megaduin ontstaan. Foto Jan Everink.

Wandelaars kunnen een functie in het beheer van het megaduin vervullen: als ze zien dat door weersinvloeden of andere gebeurtenissen schades zijn ontstaan kan men een telefoonnummer bellen of een website bezoeken om dit door te geven. Dan kunnen onmiddellijk de nodige herstelmaatregelen worden genomen. Belangrijk in verband met de veiligheidsfunctie is namelijk dat kleine beschadigingen snel hersteld worden. Een megaduin heeft een zodanige omvang dat kleine beschadigingen geen nadelige invloed hebben op de kustveiligheid, maar dat is alleen het geval als zulke beschadigingen snel hersteld worden.

Het plateau bovenop het megaduin vormt een langs bijna de hele kust gelegen natuur- en recreatiegebied met uitzicht op zee. Uitbreiding van de zeewerende duinrug tot een megaduin kan aanzienlijk bijdragen aan de oplossing van het veiligheidsprobleem waarmee Nederland tegenwoordig als gevolg van de zeespiegelstijging en de bodemdaling te maken heeft.

---

Copyright © 2012 Jan Everink