Wandeling Java/KNSM-eiland

tekst en foto's: Jan Everink
oktober 2012

Met het Java/KNSM-eiland, dat aanvankelijk IJ-eiland heette, werd in de 19de eeuw ruimte gecreëerd voor de zich uitbreidende Amsterdamse haven-activiteiten. Na 1975, toen was besloten om de havenactiviteiten naar het westen van de stad te verplaatsen, werden het westelijke en oostelijke deel van het IJ-eiland heringericht als woonwijken, namelijk het Java-eiland en het KNSM-eiland. In feite gaat het om één eiland, het Java/KNSM-eiland.

Route
De wandeling begint bij het Rietlandpark in de wijk Rietlanden, vanaf het Centraal Station bereikbaar met tram 26. De halte Rietlandpark ligt onder het maaiveld. Ga via de trap, roltrap of lift omhoog en zodra je boven bent linksaf, door het Rietlandpark richting het Lloydhotel, waarvan je de achterkant al ziet. De straat waar je loopt heet ook Rietlandpark.

De tegenwoordige wijk Rietlanden omvat maar een relatief klein stukje van de oorspronkelijke Rietlanden, het waterrijke gebied dat zich tot in de 19de eeuw aan de noordoostkant van Amsterdam bevond. Het tegenwoordige Rietlandpark is een gebiedje met enig groen en voornamelijk grote extreemmoderne gebouwen. 

Route
Al gauw kom je bij een T-splitsing. Ga linksaf over de Oostelijke Handelskade verder.

Eind 19de eeuw werd, waar zich nu de Oostelijke Handelskade en verderop de Piet Heinkade bevinden, de befaamde Handelskade aangelegd. Dat was een ongeveer 2 kilometer lang en 60 meter breed schiereiland in het IJ. Het was een voor de zeescheepvaart bestemde brede aanleg- en opslagkade. Tot de bouw van de Handelskade werd volgens een voorstel van stadsingenieur J.G. van Niftrik besloten omdat de oude havens te klein waren geworden voor de steeds grotere zeeschepen. In 1875 werd met de bouw begonnen en in 1882 was het project gereed.

Route
Wandel verder over de Oostelijke Handelskade tot restaurant Panama. Daar kom je na een bocht in de weg op de Piet Heinkade. Ga rechtsaf

Je komt op de Oostelijke Handelskade langs het Lloydhotel, het mooie eclectische gebouw waar begin 20ste eeuw emigranten logeerden om met een schip van de Koninklijke Hollandse Lloyd naar Amerika te worden gebracht. Even verder kom je voorbij het door dezelfde architect, Evert Breman, ontworpen voormalige Lloyd Kantoor. Daarna zie je links restaurant Panama, in het gebouw van de vroegere hydraulische energiecentrale. De energie werd opgewekt met stoomketels en in de vorm van waterdruk naar de hijskranen in het gebied geleid. Voor energieopslag en -transport werden watertorens en een buizensysteem toegepast. Ook bij Panama stond vroeger een mooie watertoren.
 

De Javahaven en de Javakade gezien vanaf de Veemkade.

Route
Op de Piet Heinkade kom je even verder bij een voetgangersstraat naar rechts. Rechtsaf dit voetpad in en daarna bij het water linksaf. Wandel ongeveer 400 meter over de Veemkade, tot aan de brug die naar het Java-eiland leidt.

De Veemkade is de aanlegkade op de vroegere Handelskade langs de Java-haven, een gedeelte van het IJ dat tot haven was gemaakt. Je komt op de Veemkade langs de grote voormalige pakhuizen Wilhelmina en Australië. In het begin van de 20ste eeuw werden hier op de toenmalige Handelskade meerdere van zulke pakhuizen gebouwd voor overslag vanaf zeeschepen naar de trein. Deze gebouwen hebben hedendaagse bestemmingen gekregen en vormen tegenwoordig architectonisch één geheel met de omvangrijke nieuwbouw in deze omgeving.
Er is ook een Bagels & Beans aan de Veemkade. Een leuke locatie voor een pauze. Door de ramen of vanaf het terras kijk je naar de Javakade met zijn gevarieerde gevels.

Ook bij het begin van de Jan Schaeferbrug staan enkele oude pakhuizen. De oprit naar de brug loopt dóór pakhuis De Zwijger. Dat is mogelijk dankzij de typische constructie met een door kolommen gedragen betonnen vloer, een zogenoemde paddenstoelvloer. In pakhuis De Zwijger zijn tegenwoordig een eetcafé en een cultureel centrum gevestigd.
Een gevelsteen in een fraaie nis aan de stadzijde van pakhuis Azië herinnert aan de historie van dit gebouw. Tegenwoordig wordt pakhuis Azië om onduidelijke redenen pakhuis Amsterdam genoemd.

Route
Ga rechtsaf en wandel over de Jan Schaefer brug naar het Java-eiland.

De door Ton Venhoeven ontworpen Jan Schaefer brug kreeg vanwege zijn opmerkelijke vorm als bijnaam "De hagedis". Vanaf de brug kijk je naar rechts uit over de IJ-haven, waar vroeger grote zeeschepen aanmeerden. Aan de linkerkant zie je in de verte het drukbevaren smalle gedeelte van het IJ achter het Centraal Station. Onder meer gaan de veerboten naar Noord er voortdurend heen en weer.

Met zijn ontwerp voor het Java-eiland liet architect Sjoerd Soeters zien dat een nieuwbouwwijk met hoogbouw niet saai of lelijk hoeft te zijn. Je ervaart als je hier wandelt de Amsterdamse binnenstad in een hedendaags jasje. Opvallend is de ruime groenvoorziening in de vorm van deze kleine parken binnen de woonblokken op het Java-eiland.

Route
Aan de overkant verder over de Tosaristraat. Vrijwel meteen zie je een fiets/voetpad rechts. Rechtsaf dit pad in. Je komt in een parkje.
Door het parkje wandelend kom je bij de Brantasgracht. Ga het bruggetje over en wandel het volgende parkje binnen, de Imogiri-tuin. Ga in dit parkje linksaf en dan door de poort naar de Sumatrakade. Daar rechtsaf.  

De grote verticale foto's in de poort naar de Sumatrakade hebben betrekking op de geschiedenis van het Java-eiland. De foto's zijn transparant en horen waarschijnlijk van binnenuit verlicht te worden.

Vanaf de Sumatrakade heb je een mooi uitzicht over het IJ naar Amsterdam Noord.

Route
Op de Sumatrakade vrijwel meteen weer rechtsaf over de Lamong-gracht. Loop langs dit leuke grachtje naar de Javakade. Ga daar linksaf en wandel ongeveer 500 meter over de Javakade naar het parkje Bogortuin.

Het bruggetje over de Lamong-gracht is een van de "woordbruggen" op het Java-eiland. De sierlijke vormen in verschillende brugleuningen op het eiland zijn letters in een ontworpen, ongewoon alfabet. In het smeedwerk van de bruggen zijn in dit alfabet geschreven woorden verwerkt.

De Javakade is een autoluwe straat met een hobbelig keienplaveisel. De gevels van de woongebouwen aan deze kade zijn opvallend gevarieerd. Deze architectuur kan een inspirerend voorbeeld zijn voor ontwerpers van nieuwbouwwijken!

Het restaurantschip "Einde van de Wereld" dat vlakbij de Bogortuin aan de Javakade afgemeerd ligt dankt zijn naam aan de periode in de jaren 1980 toen het Java-eiland nog een afgelegen en vrijwel verlaten oord was.

Route
Wandel verder over het voetpad door de Bogortuin. Je komt op het Azartplein.
Steek het Azartplein over en ga de KNSM-laan in. Wandel over de KNSM-laan tot aan de eerste zijstraat links.

Het vrij hoge gebouw links aan de Bogortuin is het bekende woongebouw Wladiwostok, het eerste flatgebouw op het Java-eiland. Op de begane grond is het Chinese restaurant Chengdu gevestigd.

We zijn nu op het KNSM-eiland, een omgeving die stedenbouwkundig een ander concept heeft dan het Java-eiland. Jo Coenen ontwierp hier een wijk met grote indrukwekkende woongebouwen. De naam van dit oostelijke deel van het eiland heeft te maken met het oorspronkelijke gebruik er van door de KNSM (Koninklijke Nederlandse Stoomboot Maatschappij).

In het midden aan het begin van de KNSM-laan zie je het opmerkelijke kunstwerk Amphitrite. Het gebouw aan de linkerkant is Loods 6, een voormalig KNSM-gebouw waarin tegenwoordig winkels en horecagelegenheden zijn gevestigd.

Meteen links in Loods 6 tref je een winkel aan van Sizzy-Boy Homeland, met daarin ook een restaurant. Even verderop is de entree van de Compaszaal, een restaurant in een historische ruimte waar je een mooi uitzicht over het IJ hebt. Door dezelfde ingang kom je bij AHOI, het info-centrum van het Oostelijk Havengebied.

Route
Ga voorbij Loods 6 linksaf. Vrijwel meteen kom je op de Surinamekade. Daar rechtsaf. Wandel ongeveer 500 meter over de Surinamekade tot aan het einde van het KNSM-eiland. 

Zodra je op de Surinamekade komt zie je een oude hijskraan die herinnert aan het havenverleden van het eiland. Hier is nog enigszins de sfeer aanwezig van het verlaten gebied toen de havenactiviteiten in de jaren 1970 naar het Westen van de stad waren verplaatst. Er liggen nog enkele vrachtschepen afgemeerd, en je hebt een weids uitzicht over het water van het IJ, dat hier tamelijk breed is.

Route
Ga naar het kleine uitzichtplateau dat zich bevindt aan de waterkant op de oostpunt van het eiland. Dit plateau ligt wat lager dan het straatniveau en is bereikbaar via enkele treden.

Een leuke plek voor een picknick; er staan twee bankjes. Je hebt een mooi uitzicht naar onder meer de Oranjesluizen, waarmee het IJ in 1872 werd afgesloten van de Zuiderzee. Ook zie je aan de overkant het Zeeburgereiland, een laatste "vergeten" Amsterdams gebied, dat inmiddels al gedeeltelijk tot een moderne stadswijk is getransformeerd. Meer naar rechts is de monding van het Amsterdam-Rijnkanaal, waar voortdurend schepen in- en uitvaren.

Bij dit uitzichtplatform bevindt zich een radarpost van de scheepvaartverkeerscontrole. Deze radarpost staat in verbinding met de verkeersleiding in de verkeerspost Schellingwoude, gevestigd in een gebouw naast de Oranjesluizen.

Route
Klim weer naar het straatniveau en ga dan linksaf via de daar aanwezige treden omhoog. Volg de straat die rondom het ronde flatgebouw loopt tot je bij enkele omlaag gaande treden komt.
Daal via deze treden af en ga dan linksaf. Via nog weer enkele treden daal je verder af naar de Levantkade, die zich aan de zuidzijde van het eiland bevindt.

Het grote ronde flatgebouw waar je op de oostelijke punt van het eiland langs komt is het Emerald Empire. Het werd ontworpen door architect Jo Coenen, die ook het stedenbouwkundige plan voor het KNSM-eiland maakte.

Route
Wandel ongeveer 300 meter over de Levantkade tot je bij het Levantplein bent.

Deze zuidkant van het eiland heeft een andere sfeer dan de noordzijde waar we zojuist waren. De vele grote en kleinere boten en jachten die hier liggen en de moderne skyline aan de overkant van het water brengen je weer helemaal terug in de tegenwoordige tijd.

Het grote gebouw met halverwege een poort is het woongebouw Barcelona. De ruimte boven de poort is verfraaid met een kunstwerk van de Belgische kunstenaar Narcisse Tordoir. Het is een soort groot hekwerk waarin huiselijke vormen zijn weergegeven.

Route
Steek het Levantplein over en ga weer verder over de Levantkade, tot je weer op het Azartplein bent. Daar linksaf,

Op nr. 59 aan het Piraeusplein, dat grenst aan het Levantplein, tref je eetcafé De Wereldbol aan. Even verder, op nr. 127 aan de Levantkade, is het bekende eetcafé Kanis en Meiland gevestigd. Je komt op het laatste stuk van de Levantkade voorbij Loods 1, waar klassieke boten worden opgeknapt. Op de hoek bij het Azartpleinplein staat het welbekende eetcafé De Zuid.

Route
Wandel over de Verbindingsdam naar de overkant van het water. Daar meteen rechtsaf over de kade. Even verder kom je op een pleintje, bij het winkelcentrum Brazilië. Linksaf het pleintje oversteken.
Steek aan de overkant van het pleintje de weg over en ga verder over de C. van Eesterenlaan.

Winkelcentrum Brazilië bevindt zich in een voormalige havenloods. Het gebouw werd eerst afgebroken en vervolgens voor hedendaags gebruik weer opgebouwd.

Je bent nu weer in de Rietlanden. Deze wijk dankt zijn naam aan het moerassige gebied met veel riet dat zich ooit vanaf deze omgeving in oostelijke richting uitstrekte. Deze Stadsrietlanden, waar onder meer het riet voor dakbedekking werd gehaald, lagen binnen de in 1834 aangelegde Oosterdoksdijk en dus buiten de invloed van het toen nog zeer woelige IJ. De Oosterdoksdijk was een dam waarmee een groot stuk van het IJ, het Oosterdok, werd begrensd tot een haven zonder getijdenwerking. 

Het karakter van de Stadsrietlanden veranderde in de loop van de 19de eeuw volkomen. Er kwamen havens, een slachthuis, een veemarkt en een groot spoorwegemplacement. Eind 20ste eeuw vond een nieuwe transformatie plaats: het gebied valt tegenwoordig vooral op door de hedendaagse architectuur.

Route
Ga even verder rechtsaf over het daar aanwezige glooiend omhooggaande plein met keienplaveisel.

Dit plein, het Hendrik Alkemaplein, is een schoolplein dat zich boven het begin van de Piet Hein tunnel bevindt. De omgeving van het plein wordt gedomineerd door het grote en door zijn bijzondere gevel zeer opvallende woongebouw Hoop, Liefde en Fortuin. De naam verwijst naar drie molens die hier ooit gestaan hebben.

Route
Daal zodra je het plein overgestoken bent met de trap aan de rechterkant af naar het Rietlandpark. Daar linksaf, voorbij de halte van lijn 10, naar de halte van lijn 26.